Termieten (Isoptera)
Orde: Blattodea (kakkerlakken en termieten)
Onderorde: Isoptera
Familie: o.a. Reticulitermes
Termieten worden vaak witte mieren genoemd. Dit is echter onterecht aangezien ze het meest verwant zijn aan kakkerlakken. Termieten zijn sociale insecten maar verschillen van andere sociale insecten zoals mieren en bijen. Ze hebben namelijk geen popstadium: de nimfen lijken qua uiterlijk op de adulten, en het mannetje (de koning) van de termietenkolonie blijft na de paring leven en blijft bij de koningin.
Termieten komen van oorsprong niet voor in ons land, maar er bestaat al een gevestigde populatie grondgebonden termieten in Nederland. En gezien klimaatverandering en importrisico’s is het niet onwaarschijnlijk dat zich op meer plekken in ons land termieten gaan vestigen. De Nederlandse Voedsel- en Warenauthoriteit (NVWA) heeft daarover in 2023 een signaaladvies afgegeven.
Wees er zeker van dat u met termieten te maken hebt. Aanwijzingen voor de aanwezigheid van (ondergronds levende) termieten in of rond huis zijn:
- Vorming van moddertunnels van de grond (nest) naar een voedselbron (hout) of waterbron, bijvoorbeeld langs muren of fundering. Bij vergevorderde aantastingen kunnen er ook vrijhangende tunnels uit plafonds, balken en andere hoge structuren ontstaan. Een termieteninfestatie is actief als een tunnel na afbraak weer opnieuw opgebouwd wordt;
- (Uitgebreide) schade aan houtwerk. Bij openbreken van het hout kunnen de termieten (witte tot karamelkleurige insecten) zichtbaar zijn. Een termietenpopulatie kan zich over langere tijd (jaren) grotendeels verborgen ontwikkelen voordat schade aan houtwerk zichtbaar wordt;
- Bij grote aantallen termieten kunnen er op bepaalde momenten in het jaar zwermen (bruidsvluchten) van gevleugelde termieten voorkomen, mogelijk ook binnenshuis. Op deze manier worden er nieuwe kolonies gesticht. Deze gevleugelde termieten kunnen donker van kleur zijn, in tegensteling tot hun niet-gevleugelde witte tot karamelkleurige, in het donker levende soortgenoten.
Bij het vermoeden dat u last hebt van termieten, biedt het KAD een gratis determinatie-service aan. U krijgt dan te horen of de naar ons toegezonden beestjes termieten zijn of niet.
Uiterlijk
Termieten zijn kleine insecten (4 tot 15 mm lang) en kunnen variëren in kleur van kleurloos, wit, beige tot zelfs zwart. Ze worden vaak beschreven als kleine maden met poten en hebben een zacht lichaam, in tegenstelling tot bijvoorbeeld het verharde lichaam van mieren.
De individuen van een termietenkolonie kunnen qua uiterlijk nogal verschillen, afhankelijk van de sociale klasse en functie die ze hebben binnen een kolonie. Werkers en soldaten hebben geen, of sterk gereduceerde ogen. De soldaten hebben daarnaast een grotere kop met grote kaken voor de verdediging. De reproductieve termieten ontwikkelen 2 paar vleugels. De koningin is het grootste individu van de kolonie en is te herkennen aan het opgezwollen achterlijf dat soms wel 10 cm lang kan zijn.
Een soldaat (links) en een werker (rechts) van de termietensoort Reticulitermes flavipes (bron foto: Jittebug EntoART).
Ontwikkeling
Termieten ondergaan een onvolledige gedaanteverwisseling. Dit wil zeggen dat de ontwikkeling 3 stadia kent: ei–nimf–adult. De jonge termieten (nimfen) lijken op een miniatuurversie van het volwassen insect. Het staat bij de geboorte niet vast tot welke kaste (sociale groep) een termiet gaat behoren, dit wordt bepaald door wat er op dat moment nodig is in de kolonie.
De koningin is het grootste individu en legt de eitjes (soms wel duizenden op één dag). Ze is niet tot nauwelijks in staat om zich voort te bewegen en is afhankelijk van de werkers die haar verzorgen. De koning blijft altijd bij de koningin, en er vinden regelmatig paringen plaats om de spermavoorraad op peil te houden. Ze vinden elkaar tijdens een bruidsvlucht die op bepaalde tijdstippen in het jaar, als de condities goed zijn, plaats vindt, waarbij de gevleugelde seksuele termieten het nest verlaten. Slechts enkele paren overleven de vlucht en starten een nieuwe kolonie.
Na de landing worden de vleugels afgeworpen en wordt er een geschikte locatie gezocht om een kolonie te beginnen. In een nog ontwikkelende kolonie zorgen de koning en koningin zelf voor de eitjes en de jonge termieten. Na verloop van tijd nemen de werkers deze taak over. Naast het koningspaar kunnen er secundaire koningsparen aanwezig zijn die meehelpen met de eiproductie en die, in het geval van overlijden van het primaire koningspaar, de kolonie kunnen voortzetten.
Leefwijze
Termieten zijn sociale insecten die leven in kolonies. Ze worden onderverdeeld in verschillende kasten. De drie basiskasten zijn de reproductieve termieten, de werkers en de soldaten. Daarnaast bevat een kolonie ook eitjes en onvolwassen termieten die zich ontwikkelen tot één van de drie kasten. Er komen ongeveer net zoveel mannetjes als vrouwtjes voor in een kolonie, en er is minstens één paar reproductieve dieren aanwezig: de koning en koningin.
De meest talrijke kaste bestaat uit de werkers: zij zorgen voor de koning en koningin, verzamelen voedsel, voeren de soldaten en eventueel ook andere werkers, en bouwen en onderhouden het nest. Daarmee zijn zij verantwoordelijk voor de schade aan hout.
Soldaten zijn aanwezig in kleinere aantallen en zijn verantwoordelijk voor de verdediging van het nest. Door hun grote kaken kunnen ze zelf geen voedsel verzamelen en zijn afhankelijk van voeding van de werkers.
Er is een grote variatie in nestbouw bij de verschillende groepen termieten; van simpele nesten in hout tot klimaatregulerende nesten in de grond of in nat/droog hout. Termieten voeden zich met vrijwel alle bronnen van cellulose (droog en nat hout, takken, gras, zaden, papier, katoen enz.). Werkers slikken het voedsel in waarna het wordt verteerd en vervolgens uitgebraakt om andere termieten te voeden.
Schade
Er zijn meer dan 2300 termietensoorten bekend in de wereld, waarvan 183 soorten gebouwen kunnen beschadigen en 83 ernstige schade kunnen aanbrengen. Termieten worden in het buitenland gezien als een ernstige plaag omdat ze afgewerkt hout kunnen beschadigen. Hierbij valt te denken aan gebouwen, meubels, hekwerken, palen en andere hout-structuren maar ook aan materialen zoals papier, boeken, kleding, schoenen, leer, levende bomen en planten.
Wering en bestrijding
Termieten komen van oorsprong niet voor in ons land. Ze komen dan ook via de import van producten ons land binnen. Vaak is een bestrijding niet nodig omdat het meestal enkele individuen van een kolonie betreft, vaak werkers, die na verloop van tijd vanzelf dood zullen gaan. De klimaatomstandigheden in Nederland zijn in principe niet optimaal voor de ontwikkeling van een kolonie. Toch is er al een gevestigde populatie grondgebonden termieten in Nederland. Gezien klimaatverandering en importrisico’s is het niet onwaarschijnlijk dat zich op meer plekken in ons land termieten gaan vestigen.
In landen waar ze wel voor grote problemen zorgen worden verschillende preventiemaatregelen (termiet-proof bouwmateriaal, barrières, vochtregulatie enz.) en bestrijdingsmethodes toegepast, variërend van biologische bestrijding (nematoden en schimmels) tot het gebruik van verschillende biociden afhankelijk van de soort en de plek waar ze aangetroffen worden.
Advies
Mocht u na het lezen van deze informatie nog vragen hebben, neem dan contact op met het Kennis- en Adviescentrum Dierplagen (KAD).
Deze informatie wordt u verstrekt zonder dat er een expert van ons ter plaatse geweest is. Dit betekent dat u deze informatie op eigen risico gebruikt. Het Kennis- en Adviescentrum Dierplagen (KAD) kan niet verantwoordelijk worden gesteld voor enige (vervolg-)schade die hieruit voortvloeit. Om zeker te weten om welk dier het gaat en de overlast zoveel mogelijk te beperken, raden we u altijd aan om een determinatie bij ons te laten doen of een onderzoek ter plaatse te laten verrichten door een KAD-adviseur.