Zwarte rat (Rattus rattus (L.))

Orde: Rodentia (knaagdieren)
Familie: Muridae (ware muizen)

Oorspronkelijk zijn zwarte ratten niet inheems, maar ze komen waarschijnlijk vanuit Zuid-Oost Azië waar ze met name in bossen leefden. Vanaf de Middeleeuwen komen ze overal in Europa voor. Ze zijn meegekomen met houten vrachtboten. De zwarte rat heeft de pestepidemieën onder de mensen verspreid. De pest werd via een beet van de rattenvlo op de mens overgebracht; daarvoor moest de rattenvlo zelf drager zijn van de pestbacterie Yersinia pestis.

Algemeen

De zwarte rat komt in Nederland plaatselijk voor in havengebieden. In Noord-Brabant, Zeeuws-Vlaanderen en Noord-Limburg zijn ze algemeen voorkomend op agrarische bedrijven en in veevoederbedrijven in (binnen)havengebieden. Daarnaast komen ze ook steeds vaker voor in de stedelijke omgeving.

In de tropen is de zwarte rat een boombewoner. In Nederland leven ze in gebouwen op hoge, drogen plaatsen (schuurtjes, vlieringen, zolders, pakhuizen, havenemplacementen) en aan boord van schepen, soms zelfs onder funderingen van woningen. Ze hebben zich nog beter aangepast aan het leven in gebouwen dan de bruine rat.

Uiterlijk

Zwarte ratten zijn slank gebouwd, hebben een vrij spitse snuit, grote kraalogen en grote oren. De vachtkleur is -ondanks de naam- geen betrouwbaar determinatiekenmerk. Er zijn namelijk verschillende kleurvariëteiten:

• rug en buik blauwgrijs tot zwart (Rattus rattus)
• grijsbruine rug en witte buik (Rattus rattus frugivorius)
• grijsbruine rug en lichte tot middelgrijze buik (Rattus rattus alexandrinus)

Volwassen dieren hebben een lichaamslengte van 14 tot 23 cm, exclusief staart; deze is lang en dun en langer dan het lichaam. Met hun gewicht van 150 tot 250 gram, wegen ze een stuk minder dan de bruine rat. Pasgeboren ratten zijn kaal en blind en meten zo’n 3 cm.

Ontwikkeling

Zwarte ratten hebben een gemiddelde levensduur van ca. 2 jaar, onder gunstige omstandigheden zelfs 4 jaar, en planten zich razendsnel voort. Een nest zwarte ratten bevat 6 tot 10 jongen, welke na 3 maanden al geslachtsrijp zijn. Per jaar heeft een vrouwtje gemiddeld 6 worpen, met een draagtijd van 3 weken.
Onder gunstige omstandigheden kunnen zwarte ratten in korte tijd een ware plaag vormen.

Leefwijze

De zwarte rat is in Europa sterk gebonden aan de menselijke samenleving. In Nederland komen ze alleen voor in de directe omgeving van gebouwen en in gebouwen. Bij warme voorjaren en zomers nestelen ze in tuinen nog wel eens in klimopplanten, hagen, etc.

Ze zijn zeer intelligent en opportunistisch. Het zijn erg snelle wezens, die uitstekend kunnen klimmen en springen. Elke kolonie heeft een eigen territorium, waar geen soortgenoten worden geduld. Mocht er, na een bestrijdingsactie, een territorium vrijkomen, dan zal deze spoedig ingenomen worden door een andere rattenkolonie, tenzij tijdig genomen preventieve maatregelen dit voorkomen. Wanneer een populatie zwarte ratten te groot wordt voor het territorium en er dus een tekort optreedt aan voedsel en/of schuilplaatsen, vindt migratie plaats. Verspreiding vindt ook plaats via schepen en door transporten.

Zwarte ratten beschikken over relatief slecht zicht en zijn vooral in de schemer en ’s nachts actief. Overdag kunnen ze echter ook waargenomen worden. Hun reuk en gehoor zijn de voornaamste zintuigen. Ook hun snorharen zijn goed ontwikkeld. Deze gebruiken ze om zich in het donker goed te verplaatsen.

In tegenstelling tot huismuizen, zijn ratten neofoob. Dat wil zeggen dat ze wantrouwend zijn ten opzichte van nieuwe dingen in hun omgeving.
Als omnivoren eten ze alles, al hebben ze een duidelijke voorkeur voor het beste dat voorhanden is: voornamelijk noten, granen en vruchten. Dagelijks consumeren ze zo’n 15 gram. Voorraden worden aangelegd. Ze hebben, in tegenstelling tot de bruine rat, minder vocht nodig, waardoor ze zeer goed op droge plaatsen kunnen leven.

Sporen

De uitwerpselen van zwarte ratten zijn donker van kleur (krom, spoelvormig met spitse uiteinden; ca. 1 cm lang en 2 à 3 mm dik). Naast uitwerpselen kan men prenten (pootafdrukken) en sleepsporen van de staart aantreffen, “buiksmeer” op veel belopen randen en knaagsporen of knaagsel van o.m. isolatiematerialen.

Ratten zoeken meestal aan één zijde dekking, dus looppaden (“wissels”) kunnen ook zichtbaar zijn. Daarnaast worden holen uitgeknaagd in hout of betimmeringen (ook door dikke isolatieplaten).

Schade

Als dragers van ziektekiemen vormen zwarte ratten een bedreiging voor de volksgezondheid. Zij kunnen o.a. het hantavirus overbrengen en bijdragen aan het overbrengen van de pest. Daarnaast vervuilen ze voedselvoorraden met hun uitwerpselen en urine, wat kan leiden tot voedselvergiftiging.

Door hun knaaggedrag veroorzaken ratten knaagschade aan onder meer verpakkingsmaterialen, houten vloeren, leidingen, kabels (met storingen of kortsluiting als gevolg) en aan isolatiematerialen.

In woningen zijn ze soms rust verstorend.

Wering en preventie

Een belangrijke weringsmaatregel is het dichten of verkleinen van alle mogelijke toegangen voor ratten tot max. 0,5 cm. Deze opening wordt over het algemeen aangehouden, omdat dit ook muizen weert. Let bij zwarte ratten vooral op hoger gelegen gaten en naden en kieren, dus onder dakpannen, golfplaten en damwanden. Zorg daarnaast voor goed sluitende deuren.

In tuinen is voedsel voor huisdieren, fruitbomen en notenbomen (ook afgevallen vruchten) vaak een aantrekkelijke bron en daarmee oorzaak van aanwezigheid van ratten. Voorkom zoveel mogelijk het aanbod van voedsel en houd voedsel en andere eetbare voorraden opgeborgen in goed afsluitbare bakken. Ook afval moet tijdig opgeruimd en in afgesloten vuilniscontainers bewaard worden en een goede hygiëne moet worden aangehouden.

Voorkom het creëren van schuilplaatsen voor zwarte ratten, door langdurige opslag te vermijden, goederen vrij te houden van wanden en deze regelmatig controleren. Inspecteer daarnaast regelmatig aangevoerde grondstoffen/goederen (pallets, containers). Houd ook muren vrij van (dichte) begroeiing.

Bestrijding

Voor particulieren zijn in Nederland geen chemische bestrijdingsmiddelen (biociden) toegelaten om ratten te bestrijden. Bestrijdingsmiddelen zijn slecht voor het milieu, kunnen resistentie veroorzaken evenals doorvergiftiging naar dieren die vergiftigde ratten eten. Toepassing van biociden heeft alleen nut als ook preventieve en weringsmaatregelen getroffen worden. Alleen als zulke maatregelen, eventueel in combinatie met andere bestrijdingsmethoden niet afdoende zijn, zijn rodenticiden te overwegen.

Mocht ondanks het treffen van preventieve en weringsmaatregelen, bestrijding van ratten noodzakelijk zijn, kan dit door particulieren het beste gebeuren met behulp van (klap)vallen. Deze dienen te worden geplaatst op de looppaden van ratten, zodanig dat ze onbereikbaar zijn voor andere dieren of kinderen, bijvoorbeeld in een speciaal hiervoor bestemde rattenkist. Dergelijke kisten dienen altijd tegen de muur van een gebouw te worden geplaatst, omdat ratten dit soort lijnen volgen voor dekking.

Ratten zijn argwanend ten aanzien van alles wat binnen het leefgebied gebeurt zo ook het plaatsen van klemmen. Start daarom met pre-baiting. Dit betekent het plaatsen van lokaas (voer) in de klem, zonder dat u de klem op scherp zet. Wanneer ze hier vertrouwen in hebben zullen ze hier komen eten. Dit kan enkele dagen en soms zelfs weken duren. Wanneer de plek op een gegeven moment goed bezocht wordt, kunt u de klem scherp zetten. Wanneer op de klem wat pindakaas of chocopasta (dit kan in combinatie met wat stukjes fruit) wordt aangebracht zult u na enige tijd resultaat hebben. Klemmen dienen te worden vastgezet ter voorkoming dat, een rat die niet direct door de klem is gedood, met klem en al verdwijnt.

Gevangen ratten kunnen worden afgevoerd in een afvalcontainer. Ook keutels dienen te worden verwijderd om eventuele herbesmetting snel te signaleren. Probeer zo veel mogelijk als collectief te handelen, informeer buren of ook zij overlast ervaren en onderneem gezamenlijk actie. Dit voorkomt migratie en zorgt voor een zo effectief mogelijke bestrijding.

Draag bij het verwijderen van ratten uit klemmen handschoenen en een mondkapje, ook bij het verwijderen van uitwerpselen. Ratten kunnen ziekteverwekkers bij zich dragen, die ook voor de mens schadelijk zijn, bijvoorbeeld de bacterie die kan leiden tot de Ziekte van Weil.

Wanneer het probleem aanhoudt kan men het beste een ervaren professional inschakelen. De aanpak van een locatie met veel zwarte ratten is een specialistische taak waar kennis, ervaring, de juiste middelen en de juiste inzet van het grootste belang zijn. De burger heeft in de meeste gevallen deze kennis, ervaring en middelen niet. Dit biedt de intelligente en opportunistische zwarte rat kansen die hij direct benut, met als gevolg dat de populatie zich vrijwel ongehinderd uitbreidt en hiermee dus ook de risico’s die de zwarte rat met zich meebrengt.

IPM (Integrated Pest Management)

Om succesvol te zijn in de strijd tegen de zwarte rat, moet men altijd de principes van Integrated Pest Management (IPM) toepassen. Deze werkwijze is een continu proces, waarbij wordt uitgegaan van de biologie en leefwijze van de diersoort die de overlast veroorzaakt. Hiervoor is kennis van de ecologie van de soort en ecologische begrippen, zoals populatiedynamica en draagkracht, van essentieel belang. Bij het opstellen van een bestrijdingsplan dienen alle mogelijke maatregelen beoordeeld te worden. De meest efficiënte en duurzame maatregelen worden geselecteerd om niet alleen de aanwezige zwarte ratten te bestrijden, maar ook om te voorkomen dat zich weer individuen zullen vestigen en een nieuwe overlast veroorzakende populatie kan ontstaan. Overleg dus altijd samen met de door u ingehuurde professional over de te nemen maatregelen.

Indien u twijfelt over de juiste aanpak kunt u altijd contact met ons opnemen over bijvoorbeeld ons advies ter plaatse.

Determinatie

Voor het treffen van de juiste maatregelen is het van belang te weten om welke rattensoort het gaat. Twijfelt u daarover, dan kan het KAD een rol spelen bij het bepalen daarvan.

Meer informatie vindt u op onze pagina over determinatie.

Advies

Mochten de wering- en bestrijdingsmaatregelen, uitgevoerd aan de hand van deze informatie onvoldoende resultaat geven, neem dan contact op met het Kennis- en Adviescentrum Dierplagen (KAD).